DEDEŞEN KÖYÜ

Tarihçe

Bugün Dedeşen adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Dadaşeni’dir (დადაშენი). Büyük bir olasılıkla Gürcüce olan bu ad Türkçede Dedeşen’e dönüşmüştür. Gürcistan’da bugün de Ahalşeni (ახალშენი), Tamaraşeni (თამარაშენი) gibi “-şeni” (-შენი) ile biten pek çok yer adı vardır. Gürcücede “-şeni” yerleşme, köy anlamına gelir. Tarihsel Kola bölgesinde ayrıca Turkaşeni adını taşıyan yerleşme de vardır.

Köyün çok eskiden itibaren Dadaşeni adını taşıdığı sanılır. Ancak Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Dadaşeni adının geçmemesi dikkat çekicidir. Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde de Dadaşeni adına rastlanmaz.Bununla birlikte Ekvtime Takaişvili 1907 yılında gezdiği köy hakkında bilgi verirken Gürcü tarihçi Vahuşti’den Dadaşeni konusunda bir alıntıya yer verir ve Vahuşti köyün adından Dadeşi olarak söz eder. Bu, Osmanlı tahrir defterinde Dadiş (دادیش) ya da Datiş (داتیش) olarak kaydedilen köyün Dadaşeni olduğunu göstermektedir.Doksanüç Harbi'nde Osmanlılardan bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 nüfus sayımında köyün adını Dadaşen (Дадашен) olarak kaydetmişlerdir.

Tarihsel Kola bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Dedeşen'in kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte erken Ortaçağda piskoposluk merkezi olan yerleşimdeki Dadaşeni Kilisesi’nin kuruluş tarihine bakarak köyün en geç 9. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğu söylenebilir.Bu kilisenin inşa edildiği dönemde yerleşim, Gürcistan Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılın sonlarında bir süreliğine Büyük Selçukluların hakimiyetine girdi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gürcü atabegleri devleti Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti. Osmanlıların eline geçtiğinde köy, Gürcü Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Dadaşeni Piskoposluğu’nun merkeziydi ve bu tarihte piskoposluğun faaliyetleri de son buldu. Çıldır Eyaleti sınırları içinde kalan Dadaşeni geç tarihlerde bu eyaletin Çıldır livasının merkeziydi.

Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan yerleşim, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde köy Kars oblastında Ardahan sancağına (okrug) bağlı Göle kazasında (uçastok) yer alıyordu. Rusların 1886 tarihli nüfus sayımına göre köyde 262 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Kötün nüfusu sonraki yıllarda artmış, 1896’da 307 ve 1906’da 395 kişiye ulaşmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli'nin verdiği bilgiye göre köyde 56 hanede 521 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Köyde yarı yıkık durumda bir kilise vardı. Köyde yaşayan nüfusun etnik kökenine ilişkin farklı bilgi verilmesi, Rusların Müslümanları Türk olarak kaydetmiş olmasıyla ilişkili olabilir.

Dedeşen, I. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından hukuken, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921'de, Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasından Ankara Hükümeti tarafından Dedeşen'nin de içinde yer aldığı bölge önce fiilen, ardından 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzalanan Moskova Antlaşması'yla Türkiye'ye katıldı.

Yerleşim, 10. yüzyılda kurulmuş olan ve Gürcü Kilisesi’ne bağlı Dadaşeni Piskoposluğu’nun merkeziydi. Piskoplosluk kilisesi olan Dadaşeni Kilisesi 9.-10. yüzyılda inşa edilmiştir. Üç nefli ve kubbeli bir bazilika olan kiliseden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır. Yıkılmış olan kilisenin taşları köydeki caminin inşasında kullanılmıştır. Bölgeyi gezen Alman botanikçi ve gezgin Karl Koch bu kilisenin 1843 yılında da yıkık olduğunu yazmıştır.Dadaşeni Kilisesi'nin dışında köyde bir köy kilise daha vardır. Köyün merkezinin 3 km kuzeyinde bulunan tek nefli bu kilisenin bir kısmı günümüze ulaşmıştır.

Köyde ayrıca üç kale bulunmaktadır.

Coğrafya 

Köy, Ardahan il merkezine 42 km, Göle ilçe merkezine ise 8 km uzaklıktadır.